IH GAM LEH MINAM PUAH DING By- Bishop Felix

I minamte Kimakai Zia Ding

(25.11.2020)

 I kha ading kigingkhol ni: Topa na Pasian nong nusia uh a, lungkham in na dah uh hi (cf. Jer 2:19). Limtak in ngaihsun in gelna in, hauna lampi ahi hi (Prov. 21:5). Gel siamna tawh gal kizo a, ngaihsut siamna tawh gualzawhna kingah hi (Prov. 24:6). Kum khat ading ngimna na neih leh buh cing in, kum sawm ading gelna na neih leh singkung ciing in la, kum za ading gelna ahih leh naupangte pattah siam in (Chinese proverb).

“Nekkhop Nuam/Liim, Puakkhop Zang, Sepkhop Liau, Omkhop Nuam…” Topa in inn lam kei leh innlamte’ sepna bawlnate a mawkna ahi hi. Topa in khuapi ngak kei leh khuapi cingte’ cinna in a mawkna ahi hi (Ps. 127:1).

Zogam, sim leh maal, sak leh khang, tuipi gal a om, Zomi Zosuante khempeuh, tu ni-in, muh kholhna, gelsiamna, kipumkhatna leh thukhualna lungsim hong pia in, mai lam i mite kimai kaih zia ding holim theih nang hunhoih hunpha hongpia i biak i paai i tung Sianmang tung leh thuneite tungah GZA min tawh lungdam hong ko ing. Khutkhat tawi khekhat khai bangin, nasem khawmin, maapaangkhawm diamdiam ni. Na/vai khat peuhpeuh ah, galtai innlam in, meigong zi zon lo ding hi hangI dung i vaiteng khempeuh Topa tungah ap siam leng, amah’n hong sem ding hi (Ps. 37:5) cih Topa’ kammal tawh tha la ni.

Tua ahih manin, gam khat, minam khat a khantoh nadingin, mimal khatciat i khantoh photphot ding kisam masa pen hi. Mahatma Ghandi in, “Leitung’ kikhelna na muhnop leh nang mahmah kikhel masa hamtang phot in,” ci hi. Mipi kikhel nading leh khantoh nadingin, mimal, nu leh pa leh tate, innkuan pan hong kipan khia ding ahi hi. “Nupa kilungtuak khua khat in zolo”, cih paunak i neih mah bangin, i khantoh nop mahmah leh nupate pen khut khat tawi, khe khat khai i bat ding, kisam hi. Gelkhawm, semkhawm, nekhawm takhawm, thungen khawm tangtang ding hihang. Mailam thu ding saupi mukholin, sepdan ding zong gelkholhsa-in nei ding hanga, Topa tungah ap siam ding hihang. Nazareth innkuan Siangthote’ nuntak zia etteh siam ni! 

Tua ahih manin khangnote, i khangno lai mahin, mailam saupi ding khualna tawh cihtakna le kuhkalna tawh pilna hoihtakin sinin, nuntakzia, sum leh paai  zondante, i kin i hanciam mahmah ding kisam hi. Hong piangsakpa leh hong siampa, i Pasian mah mitsuan gige-in, Mu vanlai an zong mahmah bangin, i tup i gelnate, lametna lianpi tawh en gige, dawi khinkhianin khahsuah peuhmah loding hihang. “Vai nunung guahsia in lap thei”,

Lungsim hoih lungsimpha a neite manpha mahmah hi. A manphate zong paammaih mahmah zel hi (cf. Sia Kam Khaw Thang). Tuate taisuah, mansuah peuhmah kei ni! Tua hileh i khua i tui i kipuahzia hong etlawm ding hi.

Pasian in a teltuam mite tungtawnin thupha a piakna i mu hi. Amaute in zong thupha mawk ngah sam lo hi. Thaman na pia-in, na thalawh tangtang uh hi. Gim leh tawl nathuak uh hi. Gilkial dangtak, simmawh bawlsiat, lunglen khuangaihnate zong nathuak dikdek phot uh hi. Khitui namtui tawh a thalawhte uh, lungdam kipakin thaman hong sang uh hi. Amin uh thei bang kilolo lai-in, a nuntakna laibu uh leh a mualsuangte uh ki simsim lai hi. A en huai leh a etteh huai mahmahte ahi uh hi.

 

Joseph, apa’ innlum pan, Pontiphar inn ah innteng nasem hong suak hi. Api-in amawhpih nop ciangin, thongsung hong tung hi. Apa’ inn, Pontiphar’ inn leh thong, mun thum hong kantanin, apa’ piak puan, innteng puan leh thong puan, a puan thumvei a khek khit ciang bekin, Kumpi puan silhin, gam uk mangpi hong suakto pan hiMuhdahna, telhkhialhna leh bawlsiatnate a thuak dikdek khitciang bekin, minphatna, minthanna leh pahtawina a ngah pan ahi hi. A mangmat hunpan Kumpipa’ muan leh suan a suah dong, tua hun kikaal a Joseph ii thuak ze-et bawlsiatna leh gimna, tawlna, lungkham sinkhamnate baihsan peuhmah lo ding hi. Ut huai en huai peuhmahlo hi. Thalawh hi. Tuni dong etteh huai pah hi. Lai Siangtho sungah kiciamteh hi. Hih thu piangte i etphatkik ciangin, Israel mite’ tangthu sungah thupha ngah minam ahihna, thupha ngahte in koici ngah cih, a pianziate mit a muhtheih lian dingin hong hilh hi.

Buh aal khuang e, taaikhua vaal ta, ei Zomite gilkial dangtak, zawn leh ngau na i sak mah bangin, i pilloh, i hainate nasa-in, phawksiamthei a, pilna deihna lamah kalkhat i suantoh ding, hun mahmah ta hi. Upna leh pilna tawh khutkhat tawi khekhat khai bangin, apicing khantohna lamah kalsuan diamdiam ni! Ki-itna, kihuaina leh kipanpihna tuipuante zal ni! Thukhualna, kipumkhatna leh kithutuahna khaute sausak ni! Cihtakna, thumanna leh hanciamna khetphimte khenkip ni! [John F. Kennedy in zong bang vision hoihpi khat na nei hiam cihleh, “kum (10) sungin, America te Khapi (moon) tungah tung ding cih ngimkholhna lianpi khat na nei hi [JFK, Man on the Moon Speech, Joint session of Congress May 25, 1961]. Tua mah bangin, tua khit kum 8 ciangin Armstrong, Aldrin, Michael Collins te in, July 20, 1969 nitak 8:17 UTC in Apollo 11 tawh gualzo takin hong tung uh a, John F. Kennedy ii muhkholhna hong tangtungsak uh hi.  Social vision, political vision, vision of developments in different sciences cihte khempeuh pen mitampi ai ding muhkholhnate ahi hi. ‘Khatkia ai’ muhkholhna hitaleh, ‘mitampi ai’ ding muhkholhna hitaleh anihin i-neih khopding thupi hi. Mitampite in ‘khatkia ai muhkholhna’ nei thei hi. Ahi zongin ‘mitampi ai muhkholhna’ anei kitawm lai hi.

Sakhi in atatna’ng kuamkua khual” ci-in, paunak hoihmahmah khat i-nei hi. Mailam thu tampi khual a i-nuntak theih nadingin pute pate in pilna nunkhumtui hong mop/muam khin uh hi. Hunsau muhkholhna i-neih theih nadingin thu tampi khinkhai theihna pen a phamawh leh a kisam mahmah khat ahi hi. Thu tampi a khinkhai theilo mi in Hunsau muhkholhna (long-term vision) nei thei ngeilo kha ding hi. Hunsau muhkholhna (long-term vison) a tangtun theih nadingin huntom muhkholhna (short term vision) kisam tawntung hi. Huntom muhkholhnate in hunsau muhkholhnate atangtun nadingin ‘kahlei’ hoihte ahi hi. Hunsau muhkholhnate i picinsak nadingin lamdawt manlote i tot khak ciangin supna, baaina leh siatna in hong dawntuah thei hi. Tungbaih nuamlua kisa “lamdawt tawnin behiang kumkua a tunglo” cih thuciin khat i-neih lam phawk kinken ni! 

Bang mang i man hiam? Joseph in a mang mat khit a kipanin, gimthuakna singlamteh lam zuih hong kipanto ngekngek pah hi. A sanggamte’n a pa’ piak puanbansau, a hawkkhiatsak khit uh tek amah hong zuak uh hi. Ismael nam sumbawlte’ tungpan Pontiphar in na lei citciat hi (Gen. 39: 1 ff). Joseph in, apa’ innlum pan, Pontiphar inn ah innteng nasem hong suak hi. Tua panin, thongsung hong tung hi. Apa’ inn, Pontiphar’ inn leh thong, mun thum hong kantanin, apa’ piak puan, innteng puan leh thong puan, a puan thumvei a khek khit ciang bekin, Kumpi puan silhin, gam uk mangpi hong suakto pan hi. A mangmat a tangtun ma-in, Muhdahna, telhkhialhna leh bawlsiatnate a thuak dikdek khitciang bekin, minphatna, minthanna leh pahtawina a ngah pan ahi hi. A mangmat hunpan Kumpipa’ muan leh suan hong suaha a mangmat a tangtun dong, tua hun kikaal a Joseph ii thuak ze-et bawlsiatna leh gimna, tawlna, lungkham sinkhamnate baihsan peuhmah lo ding hi. Thalawh ngiat hi. (Sacrifice). Bang hang? Joseph in, Pasian gelkholhnate thei-in, a mailam saupi a muh kholhna hang ahi hi. Etteh huai mahmah hi. 

Ethiopian te in paunak hoih khat nanei-in, “Maimomte-in ki lungtuaka na asepkhop ciangun, Humpi nangawn zialcip zo hi” (When the spiders are united, they can tie down a lion) naci zen uh hi. African te paunak ah zong, “Na tun baih nopleh nangkia pai inla, na gualzawh nopleh mi tampi tawh tonkhawm in”. Kawlte paunak ah zong, “EGm;uGJ? usm;udkuf” na ci hi. Ei paunak ah zong, “Suangpi suangneu in thek,” “Zangthum tawh kihual khauzaang bawhsat hak hi,” “Nupa kilung tuak khua khat in zolo, khua khat kilung tuak khua kua in zolo,” “Tuipi tuita-in bawm”, “Mi bawlsiat in kisilo, ei leh ei bawlsiat in kisi”, “Ne khawm liim, puakkhawm zaang, sepkhop liau”, cih kipumkhatna a thupisak paunak hoihte i nei hi. Tuate theihsiam zuihsiam leng, i bangkua sung i khua i tui leh i gam i lei khantohnang thusim hoihte ahi hi.

Muhkholhna lian i-neih sangin, muhkolhna man i-neihding thupi zawlai hi cih thu i gen khin hi. Muhkholhna lian neihna thupi lo cihna hilo hi. Muhkolhna man in, manpha leh hoihzaw sem cih nopna hi. Tua ahih leh muhkholhna man bangci neihding cih thu i kikum ding hi.

1. Pasian Masasak Ding (God First)

Mihing picing nuntakna i-cih in mite’ phattuamna dinga nuntakna ahi hi. Tua ahih manin, St. Paul in: “Nasepna anam tuamtuam om a, ahizongin ana i-sepsak Topa khatbek ahi hi. Nasep nading siamna anam tuamtuam om a, ahi zongin septheih nading siamna ahongpia Pasian khatbek ahi hi” (1 Cor 12:6) hong ci ngiat hi. Tua hi a, mite’phattuam nading na hoih napha i septheih nangin, muhkholh theihsiampilna pen Pasian hongpiak thupha hi a, tua Topa’ hong piak thuphate, amaa ading, i mi i sa leh i gam i lei adingin zat siam ni!

Thuhilhkikna 8:18 sungah zong, “Na hauh nadingun vangliatna hong piapa in Topa na Pasian uh ahih manin amah na phawk ngitnget ding uh hi” ci-in hong hilh lai hi. I-gennop thu in: “Nakhempeuh ah Pasian masak ni”, cih thu ahi hi.

John F. Kennedy (1961-1963) in  American President dinga kiciamna a neih ni (20.1.1961) in, “I gam in kei adingin bang hong sepsak ding hiam cih ngaihsun kei unla, i gam adingin ke’n bang sem thei ding ka hi hiam cih ngaihsun zaw un” ci hi. US President, Regan (1911-2004) in a vote campaign lai-in,”I gam puahna dingin kumpi’ sum(Budget) a kicin zawh kei leh, keima’ mimal sum tawh behlap ding hi’ng”  cih gen hi. Ngahna ding lam gen hetlo in piakkhiatna ding lam bek gen zaw hi.

Nam it khatin a  minsiat nading phal ngeilo ding hi. Paunakin,”Sakhi in a tat nang kuamkua khual” a cih mah bangin   kiim leh kiang banah mailam hun khual kuul hi.Nam i it leh mailam hun ding zong khual kuul hi. I omna ciatah i khantoh theih nangin a kitangsam tampi om ding hi.Tuate laka khat pen gam  ahi hi. Mangte’ paunak in, “Pai loh sang zekai hoihzaw (Better late than never)” a cih mah bangin, zekai sim mah le hang mainawt zel ni. Pilna (Education) zong nam khantoh nang in a kitangsam  khat hi. British Prime Minister Tony Blair in, “ British gam khantoh na dinga kitangsam masa  thumte hong ki dong leh; Education, Education, Education ci in ka dawng ding hi” cih gen hi. Pilna thupi ngaihsut uh ahih manin leitung gam tampi a thunuaiah koih in ukzo uh hi. A vaihawmna gam uh za lua ahih manin ‘nitum ngei lo kumpi gam’ kici liang hi. Leitung hun hong kikhel zel mahleh pilna manphatna kiamlo dinga manpha tek tek zaw ding hi.

I nam a man loh nang leh a khantoh sem sem na dinga  kitangsam pi pen Pasian nambat khatna ah  koih ding ahi hi. Laisiangtho in, “Pasian’ gam leh dikna zong masa un, tua hi leh tua nate kheempeuh hong kipia thuah ding hi(Mathew 6:33)” ci hi. I mimal leh i minam sungah Pasian i thupi sak pen ding kitangsam hi. Pasian nambat khatna ah a koih nam leh gam te khangto uh hi

Appendix: Zomi te'n bang mang i man hiam? Dream had difficulties and delays, so we have to be very patient. Eg. Abraham got a son after 90 years. Noah finished building the Ark after 120 years. Israelites spent 40 years to arrive at the Promised Land. Joseph spent 40 years in prison. Jacob only after 14 years got his sweetheart Rachael. President Nelson mandela spent 27 years in prison. Before her second landslide election in 2016, she did not complain at all the annulment of her first landslide election in 1990, but awaited the second occasion patiently and magnanimously. Moses stayed 40 years in Pharoah's Palace. He spent 40 years in shepherding and 40 years in the desert. Impatience will get you into trouble (Prov. 19:2). Rest in the Lord and wait patiently for him to act (Ps. 37:7-8). Mihingte hihzawhloh nate, Pasian in hih thei hi God (Lk. 18:27); lungkia loin thu ngen tawntung ding heart (Lk. 18:1). Let us not weary in doing good, for at the proper time we will reap a harvest if we do not give up (Gal. 6:9). Abraham, when hope was dead within him, went on hoping in faith...He relied on the word of God (Rom. 4:18). Trust the Lord with all your heart and do not depend on your own understanding. Remember the Lord in all you do and he will give you success (Prov. 3:5-6). All leaders are learners, the moment you stop learning is the moment you stop leading.

Charity Begins At Home (Inn Gua Hah Masa Ding):

Zo Paunak ah, "Inn gua hahlo a gam gua hah" cih na nei uh hi. A gennop pen in "Inn gua hah masa ding" cihna hi. Inn gua cih ciang Zomi upate in inn kiim ah a kicing guate, akisap ciangin gamsungah a pote sangin olno taka akisat thei ziau, a nei om diudeu a, a neite kiang pan kingen in kizang thei hi.

Tua ahih manin - Zomi aw, Zomi mah khual phot in. Zomi mah khoi phot in. Zomi mah kem phot in. Zomi mah pattah phot in. Zomi mah lamto phot in. Zomi mah laisiam sak, sum hausak, pilsak, khangkhan phot lecin, nangmah Zomi na angtang dinga, Zomi bek hilo midang namdang nangawn na huhzo ding hi. Nang bangmah hi nailopi in midang na huainop doldol leh bel "inn gua hahlo a gamgua hah" hong hidinga, "Charity begins at home" cih hong hilo ding hi. A khangto gam leh minam in amau leh amau kikem masa uh hi.

Thukhupna: Zomi te zong:  Zomi a thahat mahmah mateng Zogam thahatlo ding hi. Zomi leh Zogam a thahat mahmah khit ciang lawm leh gual leh namdang tawh kizom leng i thahatna mite in thei pan ding hi. Ei mahmah kisatsuah masalo, kiging nailo in midang khawng i huaisawm, i konlawh sawm leh kihih zolo ding hi. Tua ahih manin Zomi in Zomi mah huai masa ding, Zomi mah picingsak phot ding, tua khit ciang a banban in hong piangpiang ding hi. Tu laitakin bel Zomi te in - "Inn gua mah i hah masak ding hi." Charity begins at home.  Hau Za Cin (Phuitong Liim)                    

           Innkuan sungah pate in ih Pasian biakna, ngeinate ih tate tungah ih hilh sawn ding ahi hi. Jocob in zong a zi atate Pasian biak zia hilh a, a gam dang pasiante uh koih khiasak hi. (Pian 35:1-7) Pasian hehpihna ih san ziate tate tungah teci pangin ih hilh ding ahi hi. Tang lai mi masate in zong tua bangin hih uh hi. (late 44:1)

 

 

 

Khangno/thak: Lametna le Picinna

Khangno i-cih in mipite ii ‘lametna le picinna’ ahi hi. Khangnote ii tungah mailam nuntakzia ding i-lametna khempeuh kinga in, amaute hangin tua lametnate hong picing ding ahi hi. I-nau oihla sungah, “Nau aw hong khang mengmeng aw, huan aa maidawng hong bang aw. Huan aa maidawng nong batkhit ciang, Saka singkang vakuai aw. Sak aa singkang nong kuaihzawh ciang na pa’ tha khek aw, ama tang hong tawi aw e” ci in, naukhim in i-ihmusak hi. Hih nau oihla sungah ‘hih naupang tungah i-lametna aliatzia i-muthei hi.

1. Khantohna

Khantohna in mi khatlenih thumlelite ii sumlepaai neihna, hauhna, pilna leh innlelo hoihna tawh aki en hilo hi. Khantohna in sumlepaai neihna hauhna leh pilna bek himasa lo hi. Khantohna in ‘mihing picin’ na ahi hi. Mihing picinnang nasepna pen khantohna nasep ahihlam i-phawk dingleh i-tel ding thupi mahmah kasa hi. Mihing ahoih saklo, apicing saklo, mihing nuntakna alamsanglo thutampi leh natampi om hi. Tuate tampi i-neih hangin, i-theih hangin khantohna kicilo hi. (cf. Paul VI, Populorum Progressio, 14).

Mihing i-cih in ei uutthu tawh, khatkia khaici lipo bangin pokhia in, a kipiang kihi lo a, tuamah bangin khatkia in kikhangto thei tuanlo hi. Mihingkhat i-piankhiat nangin minih na om masa in, mikhat khantoh nadingin mitampi kisam hi. Gilkial hunah anpia ding, pilna asinpih ding, gamtathoih alakding, naseptheihna siamna tuamtuam ahilhding, sumbawlpih ding cihbangin mikhat khantohna dingin mitampi kisam hi. Hihthu te i-etciangin, mihingkhat minamkhat khantohna picing i-neih nadingin ‘kizopsiamna’ athupi’t zia hong theisak hi. Eimite i-khantoh nading hong khaktan den thute sungah athupi mahmah khat in: kizopsiamna i-neihlohna hang ahi hi.

Innkuan sung, ulenau sung leh behlephung sung ah kizopsiamlo, khua khatlekhat lah kizopsiam lo, Christian vive kicinuam teei napi hangin, pawlpi khatlekhat zong kizopsiamna aki neizo nailo ahi hi. Kizopsiamna leh kitelsiamna a omlohna mun, kizopsiamna aneilo minam leh gampen khangto ngeilo hi (cf. Ibid, 14, 17).

Kizopsiamna leh kizopna picing neihna in khantohna dingin i-bulpi leh ahiang hoihte ahi hi. Zung le bul kician omlo in, dinkip nading munmuan aneilo mi hongsuak sak in, khantohna hoih, khantohna picing hong tunpih ngeilo hi. Dinkipna ding bul kician aneilote huihnun nalamlam aa ataai singtehkeu tawh kibangin, huih ahat leh ahatna lam zui-in amaute paizia manlangin, huihmut nana lamah nawhlen nawhtai mahmah uh hi (cf. Pope Francis, Address at the Vigil, XXIV World Youth Day in Panama, 26 January 2019).

2. Hong Lehkaihkik Thute

Hih atunga i-gensa thute tawh kizom in, khantoh nading hanciamna ah hong lehkaih kikthei thute lungngaih kikkik ding thupi hi. Hong lehkaihkik thei thutampi omkha dinghi. Tua tampi te lakah pawlkhat kong sungkhia nuam hi. Tu a kongsun khiatding thute pen eimi sungah kisam kasak phatdiak thute hi in, ei khangthak khangno te in i-paihkhiat zawhnang hanciam loh aphamawh kasak thute zong ahihi.

2.1. Gensiatna le galbawlna (Systematic recourse to complaining and attacking tactics)

Gensiatna in ‘kipawlkhopna thagui’ zawmsak in, galbawlna in ‘nasepkhop theihna’ susia hi. Gensiatna in mi thadahte nasep hi in, galbawlna in poi-gitlohna akilahkhiatna ahi hi. Gensiat nasep asemte leh mite agalbawlnuam dente pen thadah le poi-gitloh athuahte ahi hi. Mikhat, khuakhat, minamkhat, gamkhat khantohna dingin ‘gensiatna le galbawlna’ lampi nusiat ding akisam pelmawh ahi hi. Minam leh biakna kibatlohna hang, beh le phung kibatlohna hang, khua le tui kibatlohna hang, geelna le tupna kibatlohna hangin ‘gensiatna le galbawlna’ cihte tuni dong ciangin eimite sungah thahat lai mahmah hi. Hih thute athahat laiteng akhangto nailo ding i-hih lam phawkhuai mahmah hi.

Ki gensiatna le ki galbawlna kammal akihello kamkupkhopna i-neihtheih ding pen kisin phat huai mahmah in, akisam mahmah thu ahihna phawksiam ni. Innkuan ahoihsak ding, khualetui alamsang ding, miman atawisang ding, gamlelei apuahpha ding khangthak/no te in: (i) Cinghtak le thukhualtak in thungaihsutna neih theihding, (ii) Zahtaksiamna, lungsim ciimna le pilvang takin, mite tawh kizoptheih ding, (iii) Cihtakna leh lawpna tawh khualetui, minam leh gamlelei ading nasepnopna lungsim phuhbang kho a ma apangkhawmte ihih nading, leh (iv) Muhkholhna kician leh lampiman zuihna tawh mite amakaihte ihih zawh nading, cih thu manphate i-kiphawksak phapha hi. (cf. Benedict XVI, Address to the Plenary Assembly of the Pontifical Council for Culture, “Youth without Hope; Society without a Future”, 7 February 2013).

Muhkholhna kician neilote ii nasep in migensiat le miko hi in, galbawlna in lampiman zuihloh na ahihi. Lametna hoih aneilote in muhkholhna kician nei ngeilo in, muhkholhna (vision) neina pi in, lampiman azuilote in mite galbawlnopna lungsim neiden uh hi. Muhkholhna (vision) hoih neina pi in, lamdawt atawnnuamte in, galbawlna leh langpanna lampi tawn uh ahih man in, amuhkholhna uh taangtun ngeilo hi. Ei Zogam Zolei ah deih banga khantohna a om theihlohna in, thukhat peuhpeuh ah lamdawt i-totnop luatman ahi hi. Lamdawt totnopna in thuman tawh hong kigamla sakin, thuhoih/pha tawh hong tonkhawmsak lo-in, hong ki aakgual khensak zaw lai hi. Hihbang paiziate khangthak/note in nong nusiat ngamding uh kong hanthawn phaphahi.

2.2. Khangthak Thubek Kipletna leh Taangthu Nialna (The Cult of Youth and Rejection of History)

Khangthang thubek kipletna leh taangthu mante nialna, sannoplohna, deihlohna le zaknoploh nate in khuakhat, minam khat le gam khat khantoh nading hong dinkhawlsak, hong lehkaihkik thute ahi hi. Khanglui thuhoihte laksiam, dottuah siamin, ei khangthak hun a, thuhoih thuphate tawh gawmsiam zatsiam leng, khanggui kizom khantoh picinna hong suak ding hi.

Khangthak thubek kipletna cihciangin: Khangno deihna tawh akituakte bek thupisan na, khangno uut bangte bek huntawh kizui nuntakna leh khantohna sa in, khangno lungsim paizia leh deihna uutna tawh akituaklo i-sak thu khempeuh khangluivai, khantoh vailo, tuhun ah akizang theinawn lo thu ci in, donlohna, nialna leh kinbawllohna thute ahi hi. Khangnote deihna uutna in banghiam i cih ciangin, ‘suakta ding’, ‘a uutbang sepkhuan paikhua ngah ding’, ‘kua man ukin nawngkai saklo ding’, ‘tuabang a ki-ukna in khanglui lungsim’ cih paiziate hi in, hih thute pen tulaitak in, Pasian zah in thupi akisa thute ahi hi. Hihthu te pen khangno te ii thumeilet te ahihman in, mitampite (gentehna: politicians, mainstream social media, social manipulators, masters of manipulation, etc.,) in hihthute tawh khangno te thuhilhin (indoctrinated) amau deihna na-ah gan nakphehkhau aa kaihbang in kaai  uh hi. Hihthu hangin, thukhat, nakhat, mihing, ganhing akipan na khempeuh ah ‘man’ (value) cih pen khangthak khangno tampite lungsim ah, “amaudeihna, uutna, lungkimna” cihte tawh tawikhai ta uh hi. Hihthu in mimal khantohna, khua leh tui, gam leh lei leh minam khantoh nading hong dinkhawlsak in, hong lehkaihkik den thute ahi hi (Cf. Pope Francis, Post-Synodal Apostolic Exhortation, Christus Vivit, 25 March 2019, n. 182). (In my opinion, youthfulness is ideologically identified with ‘modern’ and sumptuously glorified as being ‘absolute autonomy’. Masters of manipulation in social and political area exploit the youth by indoctrinating the ideological dogma of ‘youth’ and the philosophical dogma of ‘absolute autonomy’).

Hih atunga thutawh akizom athupi khat in: taangthu nialna ahi hi. Taangthu theilo minam in zungnei lo singkung tawh kibangin mibeel in nungta den (parasitic plants) uh a, taangthu sungah aki khial thute mah khial kikkik thei lel uh hi (paunak in kiciamteh). Taangthu man (minam taangthu man, khuakhat, innkuan khat, gamkhat ii taangthu man) theihna in khialhna tawmsak in, muhna picingsak a, geelna tangzai sak in, khensatna man neihnang hong huh tawntung hi. Taangthu i-cih abeisa hun ah apiangsa thuman thutakte, mite in atuahsa, asinsa uh nuntakzia leh sepna bawlna, geelna tupnate sinna, theihna, kanna in eite hong lehkaih hilo zaw in, bulkip tungah dinmun muanhuai hong neisak ahi hi. Minam taangthu asia apha athei lo, asinlo akinlo, a awlmawhlo mikhat in tua minam hoihtak/phatakin makaih zongeilo ding hi (No history no people). Mailam thu ding geelkhawlhna lian, ngimna lian leh tupna sang i-neih theih nading in, i-taangthu sungah asia apha tampite etkik, vilkik ding kisam hi. (cf. Pope Francis, Post-Synodal Apostolic Exhortation, Christus Vivit, 25 March 2019, nos. 199-200).

3. Khensatna leh Nuntakna Mailam Nuntak ziading Gelnan(Shape the Future)

Khangno hunin nuntak hun tomno sungah athupi penpen hun ahi hi. Banghang thupi penhiam cih leh tuni tuhun a, nathu khensatna bangbangin, na mailam nuntakna apiangding ahihman ahi hi. Nakhangno hunlai a nalawmzon zia in, namailam kalsuanzia hong heiding hi; Tuhun a ‘man’ nei nasak thu le nate in, na nuntakna ii khiatna hongsuak ding hi; tu a natup nasawm nate in natun nading mun hong hiding hi. Tu a na thukhensatna khempeuh in nangma ii mailam nuntakna leh khualetui gamle minam ading thukhensatna manpha/laigil vive ahihlam phawkden ding thupi mahmah/thupi penpen hi. (cf. John Paul II, Address to Young People, Domain Park at Auckland, New Zealand, 22 November 1986)

US Kumpi Mr. President Trump in, “Kahoihna adang bel omlo thei kha ding hi. Ahih hangin ‘Zu’ (wine) peuhmah kadawn ngei kei hi”. Hihpen kahoihpenna hikha mai ding hi” ci in, ciamnuih leh cihtak in genthei hi. Banghang ‘zu’ dawnlo hiam cihthu akidot ciangin, a sanggam pa ‘zu’ tawh kisia ahih manin, nasalua in atangval nopan kipan khensatna lian nanei in, ‘zu’ peuhmah dawnlo cih thu ahi hi. A sia pen a pha tawh zo-in, nuntakna a picingsak thulaigil angpom siam mahmah in nuntakpih ngiat hi.

Tulaitak i-khangnote sungah dawntheih, nektheih, muamtheih, haitheih cihbang atuamtuam kinasia zat mahmah hi. Zatui zangzong akumkum in kikhang hanhan mawk hi. Zatui zuak, zatui zang zong tam cihtak in kitam hi. Hihthu pen thuhoih/pha hilo hi. Thuhoih hilo hi. Tangval nono, nungak nono zatui taumtuam azang kitam mahmah a, lainat huai mahmah hi. Nulepate in zong bangmah ci lo ban-ah, mite in vaci khaleh tate tanute panpih gupbawl in, ava thuhilh sanggam ulenaute nangawn a galbawl kik omzen hi. Hihthu pen lipkhap huai in, ciziat huai mahmah ta hi. Khangno pilvangte in, thuhoih thupha nuntak pihin natampi nongsep dinguh thupi semsem cihna ahi hi. Khangno le khangno kihuhna in, midangte’n hong thukihilh, kitaainate sangin, picingin manpha zaw hi. Theihsiam, zuihsiam, nuntakpih siam ni.

*Duhna tawh thu khensatlo in, pumpi damna, picinna le khancinnate tawh akituak nekledawnte tawh thu khensat zaw ni.

*Uutna tawh thu khensatlo in, geelna hoih, tupna hoih, muhkholhna hoihte tawh thukhensat zaw ni.

*Deihna tawh thu khensatlo in, kisapna leh akilawm thute tawh thukhensat zaw ni.

*Tawmvei nopsakna tawh thukhensatlo in, thupha nuntakna tawh nuntaknuam hongpia thute tawh thukhensat zaw ni.

*Zakna tawh thukhensat pahlo in, theihtelna leh thukhual natawh thukhensat zaw ni.

  _______________

[1] Allen GP, Moore WM, Moser LR, Neill KK, Sambamoorthi U, Bell HS, “The Role of Servant Leadership and Transformational Leadership in Academic Pharmacy”, Am J Pharm Educ. 2016;80(7):113. doi:10.5688/ajpe80 7113.

[1] Ibid.

[1] Pope Francis, Post-Synodal Apostolic Exhortation Christus Vivit, 25 March 2019)

 

Pasian’ deihna bangin gamta ding

-     Mihoih mipha i suah nop leh eima deihna zong masa loin Topa’ deihna i zon masak ding kisam hi.

-     Tua ahih manin Pasian’ gam le ama dikna zong masa un. Tua hi leh na kisapna dangte khempeuh uh zong hong kipiathuah lai ding hi (Mt 6:33).

-     Mihing nuntakna cih pen pilna bek, sum le pai hauhna te tung bek ah kinga lo hi.Min hoih neih ding zong kisam hi. Pilna nei napi agamtatna hoih kei-in, hau na pi’n kuamahin muang keileh nuntakna hoih hi nawn lo hi. Hau ta keileh pilin agamtatna  hoih peuh leh mitampi i muan le suan, zahtak makai hoih khat suak ding hi. Khangnote in nasepna ah lamdawtte, khuamial/mialbeel gamtatna lampite peelin khuavak gamtatna lampi man zui un. Tua takciangin a sem citak mi na hiding uh a, tu ni-a na sunmangte uh zingah thai-ah a tangtun khangnote na suak ding uh hi.

-     A khupna ah khangnote, na nisim nuntakna uh Topa Pasian tungah na ki-ap den un. “Topa Pasian in keima belh, a muanhuai, ka munkip, keima’ belh Pasian ahi hi” (Ps 91:2) ci hi. Mihingte beel leng i belh mi a sih ciangin cihna ding mel i theinawn kei ding a, i tavai ding hi. Neih le lam sum le paaite suang leng kumsawt kimanglo ding hi. Kisia thei hi. Mangthang thei hi. Mei in kangtum thei hi. Kumpi khatpeuh pumbelh leng tua kumpi hong za kia leh ei zong akia i hipah ding hi. Tua ahih manin Kumpi suangpa,tuipi piau  a singkung tawh kibang hi, na ci uh hi. Leitung ah belh ding muan dingin Topa Pasian le ei mahmah bek om ihih manin nuntak sung vai khempeuh ah Pasian a muang, gamtat luheek ahoih khangnote nong suah nadingun hong hanciam ciat un, ci-in kong hanthawn hi.

Makai Muanhuai Nehemiah

(Rev. Dr. Do Suan Mung, Yangon)

1.   A khatna ah Nehemiah in veina nei hi. Amah pen kumpi inn sungah ulian khat hi. Nehemiah a zaa lianin nuamsa mahmah napi, tua tawh lungkim lo a, ama' omna Susa pan tai 700 bang a kigamla Jerusalem leh a mipihte vei hi. Tua ahih manin Judah gam pan hong ciah, a sanggampa Hanani tungah Jerusalem khua leh a mite' omzia teng dong hi (Neh 1:2,3). Hanani in Jerusalem-a thupiang teng a gen ciangin Nehemiah om thei nawnlo a, a sep theih bang seem dingin a lungsim ah veina leh lawpna hong nei pah lian hi.

Makai khat i hih nak leh veina i neih ding kisam hiVeina in hong lawpsak ahong lawhcingsak hiMakaite a lawploh uh ciangin mipite zong thadah pah uh hi. Lawpna i neih theih nadingin gamlapi zong pai kulse lo hi. Ei' omna pan khuadak ding hi ziau lel hi. Ei' vai bek tawh buai den loin, i kiim i pam ah bang thu piang hiam cih zong i muh, i zak ding kisam hi.

2.   A nihna ah Nehemiah in thungen hiJerusalem khuapi omzia thu a zak cingin kha 4 sung kapin thum a, an tangin thungen hi. Hih lai-ah Nehemiah thungetzia etteh huai mahmah hi.

Amasa penin Pasian liatna phat masa hi. Tua khit ciangin Pasian pen kamciam a len Pasian ahihna gen hi (Neh 1:5).

Anihna ah kiniamkhiatna tawh thungen hi. Neh. 1:6-11 sungah "na naseempa" cih kammal 8 vei na zang hi.

A thumna ah ama' mawhna leh a pu a pate' mawhna pulak hi (Neh 1:5-7). Ei zong thu i nget ciangin i pu i pa, i minampihte' mawhna i pulak ding thupi hi.

A lina-ah Nehemiah in Pasian' kamciamna siksanin thungen hi. Pasian in Judah mite a thuman kei uh leh minamdangte lakah thehthangin a kisikkik uh leh a mau' gamah kaikhawmkik ding, ci-in kamciam pia hi (Neh 1:8-10). Nehemiah in hih kamciam siksan hi. Thu i nget ciangin Pasian' kamciam siksanin ngen leng Pasian in a kamciam bangin hong seem hamtang hi.

Makai khat ihih leh thunget hat mi ihih ding kisam hi. Nehemiah laibu sungah ama' thungetna 9 vei na kiciamteh hi. Daniel in ni simin 3 vei ta thungen hi (Dan 6:10). Topa Jesu in zong thungen tawntung hi. Paul zong thungetna tawh a nungta mi ahi hi. Pawlpi tangthu en leng Pasian' mizat minthangte thunget hat vive ahi uh hi.

3.   A thumna-ah Nehemiah in geelkholhna kician nei hi. Jerusalem khuapi lamkik nadingin van kisam ding teng tuatkholhsa-in nei hi. Kumpipa kiangah gen a, kumpipa' dotna teng zong hoih takin dawngkik thei hi. Kumpipa in a kisai uliante laikhaksak hi (Neh 2:7,8). Geelkholhna kician nei ahih manin kulhpi cian' pen ni (52) sungin zo ziau uh hi.

Mi pawlkhat in geelkholhna neilo pi-in pawlpi leh Lai Siangtho sang khawng mawk phuat thei uh hi. Nasep thak khat i pat leh bang seem nuam i hiam, i tupna bang hiam, bang teng kisam ding hiam, kum khat sungin bang teng zawh sawm i hiam, cih bangin hoih takin geelkholh ding kisam hi.

4.   A lina-ah Nehemiah in midangte tawh na seemkhawm hi. Kumpipa kiangah huhna a nget ding pen haksa sa mahmah hi. Lau zong lau mahmah hi. Ahi zongin kumpipa in a nget bangbang pia hi. Pasian' tungah thungenin ki-ap masa ahih manin Pasian' khut ama' tungah tung a, gualzawhna ngah hi. Kumpipa' lungsim Pasian' khut sungah om hi (Pau 21:1).

Nasep khat peuhpeuh ah i gualzawh nop leh ei sang a gina zawte' huhna zong kisam hi. Mi pawlkhat in, ken bel Pasian bek a muang hi ing, mawk cih in midangte tawh na seem khawm nuam lo uh hi. Tua pen kiphatsakna hizaw hi. Topa Jesu nangawn in midangte tawh naseem khawm hi. Ei sang a pilzaw, a siamzaw, a neizawte zattheihna pen pilna hizaw gige hi. Gam khat hita leh, pawlpi khat hita leh, kipawlna khat hita leh midangte tawh kipawl loin amah kia a tangtat leh khuasuak zo ngeilo ding hi.

5.   A ngana-ah Nehemiah in a kam tawh mipite thu ahilh ban ah a nuntakna tawh zong lak hi. Hih hunin Nehemiah pen Judah gamuk hi a, a khasum zong tam ding hi. Ahi zongin Nehemiah in khasum la lo hi. Tua pen Pasian ka kihtak man hi, ci hi. Nehemiah in khasum a lakloh hangin Pasian in thupha pia a, neih leh lam kicing takin nei ahih manin ni simin mi 150 an vak zo den hi.

Biakna Makai i hi a, minam makai i hi zongin ei' ang sung ding bek en lo-in midangte' phattuam nading i et ding thupi mahmah hi. Midangte' tung pan ngah sawm loin, midangte a pia, a huh zo dingin ki-ap ding hi hang. Makai ihih leh a la ding hi loin, a piakhia ding hizaw hi hang, cih phawk ni.

Makaihna ah a thupi pen in nuntakna tawh lahna ahi hi. Nehemiah mahbangin mite i gen bangin ei zong nungta ni. Ei' phattuam nading zong loin mipite' phattuam na ding zong lehang mipite in hong muangin Makai muanhuai kisuak thei pan ding hi.

 

I KHANGNO LAI-IN KIGINGKHOL NI

 

1.     I kha ading kigingkhol ni: Topa na Pasian nong nusia uh a, lungkham in na dah uh hi (cf. Jer 2:19). Limtak in ngaihsun in gelna in, hauna lampi ahi hi (Prov. 21:5). Gel siamna tawh gal kizo a, ngaihsut siamna tawh gualzawhna kingah hi (Prov. 24:6). Kum khat ading ngimna na neih leh buh cing in, kum sawm ading gelna na neih leh singkung ciing in la, kum za ading gelna ahih leh naupangte pattah siam in (Chinese proverb).

Eite pen hih leitung ah tawmvei sung a peemta pak bek ihi a (Late 39:12) nuntakna bang hun teh bei ding, cih kigenkhol theilo hi. Tua ahih manin a kiging kholsa-in i om den ding kisam hi. Ei hun pen pilna kidemna hun Software age hi a, thatanghat kidem hun Hardware age hinawn lo hi.

Leitung ah kumpi minthang, mipil, milian, mihau tampite in leitung khangkhat ading kigin'kholhna nei ciat uh hi. Ahi zongin a kha adingin kigin'kholhna nei kha lo thei mawk uh hi.

 Italian politician Cesare Borgia (1475-1507) in a sih ding ciangin, "Na khempeuh kigingkhol mah hi veng, sihna tawh kituak dingin kigingkhol kha het kei mawk ing." ci kawm sa-in si hi.

Galpi nihna ma deuhin Germany kumpipa Adolf Hitler (1889-1945), Piantit gam-a Napoleon bonaparte (1759-1821) ii han ah va hawh hi. A lukhu suahkhia-in, a awm tungah koih a, kunin zahtakna pia hi. Tua khit ciangin a gei-a ding Himmler (1900-1945) kiangah, "Nang zong kei' adingin hih dan-a hoih han hong bawlsak in." ci-in vaikhak hi. A han ding lunghimawh napi, a kha' ading lunghimawh kha lo hi.

Topa Jesu in, "Mikhat in leitung khempeuh a ngah hangin a kha mangthang leh bang phattuamna ngah ding hiam." Ci hi. 'Mk.8:36 Pasian zong manlo liang in sum bek bek a zong mi haupa kiangah Pasian in, "Mihaipa aw, tu nitakin na kha a kila ding hi. Na kholsa na te kua in luah ding hiam?" ci hiau hi (Lk.12:20)

Paunak ah "Old men go to death, death comes to young men" (Khanghamte in sihna kiang zuan uh a, sihna in  khangmoite kiang zuan hi) cih a om bangin i khangno laitakin zong kisi thei veve, cih phawk ciat ni. Robert Medical Student, paralyzed closer to God, Happy to bear his Sickness.

.           Benjamin Franklin (1706-1790) in, 'Work as if you were to live 100 years, pray as if you were to die tomorrow" (Kum 100 nungta den bangin na seem in la, zing ciang a si ding bangin thungen in) ci hi. Tua ahih manin i khangno lai mahin i kha dingin a kigingkholsa, a piangthak sitset sa-in om ni. Mihing le papo –zingsang palh-nitak vul, mission sang-citak - pnf;urf;? socialism em;vnfrl? Military vdrfvnf?rkom;?ckd;pm;acwf

Tua ahih manin, ei khangthakte in, Please, Thank you, sorry, I beg your pardon cih kam siam kam hoihte zang leng, i nasep i silbawlnate leh mi tawh i kiho i kizawpnate hong tangzai mahmah ding hi.

 

2. I nuntak nading kigingkhol ni

Pasian in eite tuah bangbang a seem, muh bangbang a ne dingin hong deihlo a, mikim' adingin geelna hoih hong neihsak kimciat hi (Jer.29: 11).

Lai Siangtho in, "Pilna deih in, milianin hong bawl ding hi." ci hi (Pau. 4:8). Pilna in nun nuam le tawldamna hong pia, nasep hoih hong guan in (Prov. 3:17); siatna pan hong keem hi (Prov. 4:6), vaang hong neisah in, mite’ zahtakna zong hong ngahsah (Prov. 4:9) hi. Pasian leh pilna lo tawh kikhuasuak zolo, ki lawhcing zolo, ki khangto zolo, mi nung mi maa kibaan lo ding hi. Pilna nei kei leng khang khat kizekai, mival peuh kisuak thei ziau hi. Ei mi te’n pilna sang hauhna ki deih zaw, mi pilte sang mi haute ki thupi muh zaw, khialna khat a hitam? Pilna neite sum in zuan a, pilna neilo te’n gimpi tawlpi in sum le paai zong hi (Indian Computer experts…).Tua ahih manin i neu tung mah pan pilna deihin, pilna tawh nuntak zawh sawm ni. I khangno lai, i khuak hat lai mahin pilna sin ni. Pilna i sinna ah hih pen ka khan'tawn ka nuntak nading hi, cihna tawh sin ni. Topa Jesu sungah pilna gogil na om hi. (Col 2:3).

Tua mah bangin music, computer, limsuaih, puankhui, kizep kipuah, kimawlna, kampau cihte khatpeuh i sin leh zong hih pen ka nuntak nading hi, cihna tawh hanciam tak mahin sin pah ni.

Abraham Lincoln (1809-1865) in a neu lai-in deih mahmah hi. Zawnglua ahih manin a inn ah electric mei nei zolo hi. A inn pan tai 4 a kigamlatna mun ah electric meikhuam khat om ahih manin nitak simin tua meikhuam nuai-ah laisimin va pai den hi. Tua dan tawh US President a suak ahi hi.

Galpi nihna ma-in Falam ah sang a kah mi masate in lai deih thei mahmah uh hi. Tua lai-in Tedim leh Falam kikal ah motor lampi om nailo ahih manin gammangtulak nawkin khe mah tawh amau' anguai ding ciat pua kawm sa-in sang na kah uh hi. Lampi ah sahang khawng tawh kituak thei uh hihtuak hi. Tua danin deihna takpi tawh pilna sin uh ahih manin gam makai leh milian vive na suak khin phial uh hi. Pu Mengyi Thawng Cin Thang Falam sangkah lai in Saizang pan anguai pua, lai hanciam in mipil milian hong suak; (1975-78) ka Tedim sang kah lai in anguaipua, no Tuition-Meitui nei lo- awmxGufpmusuf, zoheisa paalpi akaang asan, t0g?c&rf;a&mif/ te lak ah sunthapai laisim. Topa’n a kilawm ciang khai gualzawhna hong pia, ka ci ngam hi.

            Kahla 3:27 ah “Na khangno lai-in thuakzawh hat ding kisin le the hoihpen hi.” ci hi. Mikaang Lai Siangtho ah, “It is good for a man that he bear the yoke of his youth" (Khangno lai-in hakkol puak kisin in) ci hi. Noptat, zulhtat, paktat, ngawngtat peuh kisin dinghilohi. Ms. Chelsea daughter of President Clinton in kum 18 a phak ni pan ki pan anuleh apa kiangpan sum ngen ngei nawn lo hi.

            Laithei masate, Pasian thu umte, khua mu masate, khangto masa aa gualtung tuang masate hipah uh hi. Christian & pilna hong tawn khawm upna, pilna, khantohna tawh ong ki dimto pah uh hi.

Mikaang paunak ah "There is no rose without thorn" (Ling in hong sut lohin lingpaak kilo theilo) cih om hi. Pilna, hauhna, maatutna, lawhcin'na leh gualzawhna cihte pen olno tak leh baihno takin kingah ngeilo hi. Thalawh kul manpiak kul hi.

Biakna thu ah zong thalawh kul in manpiak kul hi."There is no crown without cross” Singlamteh thuaklo pi-in kumpi lukhu kikhu theilo) cih mah na om hi. Pa sian' nasepna ah zuauthu leh ihmutmut khawng tawh a kilawhcing ding na hilo hi.

I khangno lai-in nu leh pate' hauhna leh zaaliatna khawng suan' khak hetloh ding thupi hi. Bang hang hiam cih leh amau hong si le-uh tua tawh hong bei ziau lel ding hi. Tua ahih manin ei leh ei i din' zawh nading hanciam huai hi. I pu I pate’n, Tul na tawi khawm, tual na biak khawmkhua khat tui khat, a cih na pen, an ne khawm, tui dawn khawm, na sem khawm liai liai cihna ahi hi. Ki thutuak, thu ki mang, kipum khat, maa pang kawm cih na zong ahi hi.

Mailam nuntak nading kigin'kholhna hoihpen in biakna sungah khan'khiatna ahi hi, Biakna sungah a khangkhia mite Topa in a mailam ding uh a hoihpen na geelsak den hi. upna, pilna, leh cihtakna, gogil, tuition, no catechism class, no going church, very difficult for faith formation on.

Pasian in mikim tungah nuntak nading lampi a tuam ciat hong koihsak a, khat leh khat kibang kim khollo hi. Tua ahih manin Pasian in ei' adingin hong sehsak nasep in bang hiam, cih thu ngenin Topamah dong ni. khai ci hoih vawhni (Gal. 6:7). upna, pilna, ki-itna, kipumkhatna, cihtakna, thumanna le thumaanna, thukhualna khaici vawh ni. Laithei lai pil masate Pasian thu um te, khuamu masa,khangto masa, gualtungtuang masa te hi pah uh hi. Christianity leh pilna hong ton khawm in upna, pilna, khantohnate in gah hoih gahphate hong hi pah uh hi.

 

3. Zi leh pasal ding kigingkhol ni

Pasian in mihingte pen suan leh khak nei-in, ei' tungtawnin khang kizom dingin hong pian'sak ahi hi. Khang a kizop theih nadingin numei in pasal neih kul a, pasal in zong zi neih kul hi. Pasian in nungakpi, tangvalpi-a omding hong deihsak lo hi. Tua ahih manin i neu tung pan mahin zi leh pasal a nei ding mahin kiging khol pah ni. Pasal pen zi ading in pasal leh lawm hoih ahih mah bangin, zizong Pasal te adingin nu hoih khat leh Lawm hoih khat ahi hi (cf. Prov. 31:1ff).

Na khempeuh in hun nei a, zi leh pasal neih in zong hun khat mah na nei hi. Tua ahih manin a hun mahin zi leh pasal neih sawm ni. Pasalte in nuntak nading dinmun kician neih ciangin zi nei pan ni((Pau.24:27). A hun cing nailo pi-in i neih baih luat leh kigenthei baih ding hi. Numeite leuleu i zekai luat leh kival lawh thei hi.

US mipilpa Benjamin Franklin (1706-1790) in, "Zi leh pasal ding na zon' ciangin na mittawh zong ken la, na bil tawh zong zaw in." ci-in gen hi. - Do not choose your wife at dance, but in/on the field among the harvesters.

Hih pen a meelhoihna khat bek en lo ding, ama' pian'zia mite'n koi ci gen uh, phat maw, gensia uh, cih zong ngai zek ding, a cihnopna hi. Guizui nat na Japan Neuclear Heroshima, Nagasakhi namte, kaunei natna ahi zong in, paktat natna te kidawm ding.

Pasalte in i zi din khuadak khol a, hawi kholh ding hoih hi. Lawm i ngaih ciangin khat mah bulphuhpah cin ten a, lungsim kip nei ding thupi hi. Mai-a tuah peuh ban ngaihloh ding hoih hi. uG,f&mrSm ajcrrsm;eJY ukdukd&,f I ngaih pen mah teen'pih takpi ding hoih hi. Lawmngaih pen cimthawina-in nei-in, lawm a ban ngaihte amau' pumpi mahmah leh a tate in thuak thei uh hi. nikteng peuh peuh lawmnu dan a ngaih sun lo ding, rsufESmrrsm;&? mai tamlo ding hong mai tai peuh peuh nung zuih sawm pah pah lo ding, Abraham, Isaac, Rebecca, (Gen 24) Face book ah pasal/zi zong kei ni ko neu lai zawl ki leng tangtang hi. Malay Parcel hong ki nawl khin kik thei hi.

Nungakte in pasal ding i teel uh ciangin hauhna khat bek et huailo hi. Nupi khat in, "Pasal hau ka teen’ pih leh lungkhamna hau pah ing." ci-in gen hi. Min leh vaang, mindawk (popular) khawng zong et huailo hi. Min kidawk pian, a meelhoih, lasiam, kimawlsiam, tumging siam, cihte, sungah mi citak ding haksa, kici hi.

Pasian a zahtak mihoih, zu ne lo ahih ding uh thupi hi. Mihoihte Pasianin an duh gilkialin koih ngei lo hi (Pau.10:3). Amau bek hi lo-in, a tate ciang dongin khutduh ngenin koih ngeilo hi"(Late 37:2). Pasian a zahtak mihoihte in a sungah sumkhuk nei gige uh hi (Is. 33:6). Pasian tawh, mun leh gam, zi le ta zon siam ding kisam hi. Khangnote, thu ngaih siam ni, thumang ni, thu maan ni, nungzuih siam leng makai hoih i suak pah ding hi. Hun zah siam ni! Thu nget hun, nasep hun, pilsin hun, tawlngak hun, lawm le gual, innkuan tawh om khawp hun cih te, neih siam zat siam ni! Lumbaih in thobaih ni! Vai nunung guahsia in lap cih paunak i nei hi. A citak khangnote khangto in, a citak siamsinte lawhcing hi (J. M. Pau Pu). A khangto, a pil, a hau dingte zingsang lawlna in phawng a, a zawng, mi banlo dingte, zingsang tho zolo, azawn na in khimkhim ci hi. Pu Hau Cin Khup in, “zingsang khat bek ka thawhhakna hangin khua 7 or 9 kasup lawh hi”, ci ngiungeu  zen hi.

Rev. Dr. JM Paupute nupa in, "Ka tapate a suah cil pan mahin a zi ding uh thu ka ngetsak pah uh hi." ci-in gen uh hi. Tua hi a, i neu tung mah panin "Topa aw, zihoih, pasal hoih hong pia in." ci-in thu ngen pah ni. sakhi in atatna ding kuam 9 khual ei zong i mai lam saupi ding khual ni. I innmunte khan ding, I inn khuamte zong kimtak in phut ding hanga, i tuipuante zong azai theithei in zal ni! (cf. Is. 54:2ff). Bang mang i man hiam? Gel khawlh na, tup lian pi nei ni, Zovaphual cihtaknate kepsiam ni. Zoheisa a nam tui hiau hiau mah bangin Zomi i hihna kisak theihpih ni! Jesu tawh laitual leng khawm ni! Siampi suah biak inn honpawi thupha note tung leh na it na ngaih, nalawm/ gual nu le pate tung ah hong tung ta hen.

Rahab: Israelte Canaan gam a lut ding uh ciangin, Joshua in thukante sawl a, gam ensim sak hi. Amaute numei kizuak, zinbuk cing (Inn keeper) Rahab kiangah tung uh hi. Rahab in amaute selsim in kemcing hi. Thukante in zong Rahab nuntakna hotkhiat dingin kamciam pia in tangtung sah hi. Hih pen a nunta upna nasep lianpi khat ahi hi (Heb. 11:31)Rahab in a khua uh a siat ding za a, a lungsim bei hi (Jos. 2:11). Jerico khuapi a kisusiat ciangin Rahab, a innkuanpih teng leh a nai huai teng suakta uh hi. Khamangthang a man masapen hi kha ding hi. Israelmi Salmon in Rahab teen’ pih a (Mt. 1:5), a suan le a khak sung pan, Topa Jesu hong piang hi.

Thukhupna: Rahab in thu a zak ziau bek tawh um pah hi. Pasian’ thu tampi za ngeilo hi. A nungta upna tawh Israel minam hong suak a, a suan le a khak sung pan Jesu hong piang hi. Tu hun ei Tapidawte’n bel Pasian thu, gupna thu tampi za, nuntakpihlo, eite pen i Pasian thu theihzia le i up ziate man lo, deihkai peuh tawh nungta, i Christian nuntakna picing zo lo. Tampi a kipia mi tung panin a tamzaw kisikkik dinga, tampi a ki-apte tung panin kin gen kik ding (Lk. 12:28).

Tua ahih manin, a kipiangthaksah, a kikhamisah pha deuh, mi a hawm thawhthawh te pawl in, i upna le i nuntakna kisit pha mahmah ni, upna si maw, dawite’ upna maw, a nungta upna maw, cih kitelcian ding kisam mahmah hi. Upna neu khat nangawn in na kha vantung gam ah hong tunpih dinga, upna lian mahmah in na nuntakna sungah vangam nuam hong lutpih ding hi. (C. H. Spurgeon). Eite pen Pasian in ama’ lim leh meel sun-a hong bawlte ihi hi (Gen. 1:26). Tua khit ciangin Jesu lim leh mel sun ding in hong gumkhia leuleu hi (Rm. 8:29). India makaipipa Mahatma Gandhi in, missionary E. Stanley Jones kiangah, “India gam-a Christiante in Jesu Christ lim hong sun uh hen”, ci-in gen ngiat hi. Amah in, “I like Christ, but I do not like Christians, because they are so unlike Christ”, ci ngiau thong hi. Ngaihsun thei leng a n amah hi e maw, ei Christiante a ding. (Our Daily Bread)

Abraham, take your son and offer him (Gen. 22:3). Isaac, mehlim hong pia in (Gen. 27:4). Elijah, tui le moh hong pia in (1 Kum. 17:11). Jesus, ka dawn ding tui hong pia in (Jn. 4:7). Ngahna sangin piakkhiatna ah thupha lian zaw (Acts 20:35).

Zomi uleh nau a kua mah peuh,

Kum kiveiveita leh, kum hong thakkik kik ta leh ei Zomite ih kipumkhatna, khang zuahzuah tuanlo, a bang ci khong. Ahang kikum in, kipuahpha ciat ni. Thu maan thudik zong ni. Kei muhna dan zong hong kumpah kahihi. Ahoih lam inkikum ni.

Kipumkhatna leh kibatkimna (Unity and Uniformity.)

Zomite ih kisapmahmah thunih om hi. Tua te in, kipumkhatna (Unity) leh kibatkimna (Uniformity) a hihi. Hih unity leh uniformity pen kei muhdan kei saandan dung zui a kong gelh khiat hi. Midangte muhdan saandan tawh zong kibang lo ding hi. Kitel siam ni.

Ei Zomite ih kipumkhat (Unity) theihna ding Minam vai (A myota ye, Nationalism, National interests) leh Gamvai (Bitna, khantona) (Nai ngant a ye, Nation affairs; security and development) thunih bek omhi. Biakna, nai ngan ye party (Political Party), kipawlnate (Association, Union, Organization..) , te ah kipumkhat theih nading lampi/thu omlo hi. Ih khuasak zia, ihnunzia, ihhauhna, ihpilna, ihsiamna, te mun leh mual zui-in, ei Zomi te kibatkimna (Uniformity) a om thei ngei ding hilo hi.

Ahi zongin, uniformity omlo in cikmah hun in unity omthei ngeilo ding hi. Tua ahih ciang in, a kibanglopipi kawmkal pan kipumkhat na (Unity in Diversities) ihzon ihzat hong kul ding hi.  Ih kibatkimlona (No uniformity) teng hemkhia in, ihkibatkimna (Uniformity) gawmin kipumkhatna (Unity) ih lam kul ta hi.

Tua ahih leh ei Zomite ih kipumkhat thei nading ih minam vai hi napi’n, bang hang in, abulpi pen ahi ih minam min ding ah kithukim, kipumkhat zolo ih hiam? (Why?) Athu ahang’ (Reason) ih zon kul hi. Mimal muhna ih sung’ ciat dinga ih kikum ding hi.

Kei muhna-ah:- No. 1. Ih minam kee te leh ih kampaute ei leh ei ki-ultung sak (Self-centered) lua ihhi kha kei tam? Ihminam kee te khat leh khat kideidan (Segregation) kisimmawh, kineu-et (Contempt) kha ih hi kei tam? Pawlbawllo (Rejection) kha ihhi kei tam? Tua ban ah ih Zopau sang’ ei miman kee kampau zang nuam zaw sese ihhi kei tam? Ka na cici hi. 2013 kum census lai ka et ciangin a result bang hong ciding cih kithei nailopi in, eite khat leh khat kisel in, ih kitawng zawzen hi. Gtn: Chin code sungah Code No. nei minamkee (Sihzang, Saizang Khuano, Zo..) tampi ommahtase leh Zote bangin (Kei zong Zote ka hihi.) Ko code nambat 421 nei ung, ko pu Zo suante hi ung, no “Sim” te’n ka min uh “Zo” hong deihgawh in “Zomi” a ci hi uhteh ci-in, code nambat “914” “Zomi” cih ding utlo bekthamlo in, Code No. 421 Zo ah hong kigawm un ci hi. Tua in minam kee ki ultungsakna (Self-centered) ahihi. Tua mah bangin hih ZIUSA te’n “Zomi” vai tawh kisai video campaign a’pai nate en leng Zo Baptist Church a hizong in UZO ah hi zong in te ah va pai aa, holina or kilawmtana (Dialogue or Fellowship) ki neivetlo zel kawikawi hi. Tua in kideidanna (Segregation) ki pawlbawllohna (Rejection) nahizel kawikawi hi.

Ih baangkuasung, i innsung pet-mah longaal-ah, Zopau zang ciat leng. Mipi kikaihkhopna ah, i minamkee pau ciat i zatnop ciangin hemlam sinthu vive tawh a’kiho, a’kikhawl ihihi. Gtn: Ganesh bang a minam in Gurkha te hi. A hihhang ei Zopau tawh pau bek thamlo, i Zola ngumngek teng bang sut thei mawk ahih ciang in, en zong itpah, ngaipah in kipumkhat theipah hihang. A mau unau bang ih ZCD sumkeempi leh EC member bangin i tel pah hi.  Hih thute i nusiat maateng cikmah hun in i kipumkhat zo ngei kei ding hi.

No. 2. A hithei khempeuh ah Kibatkimna (Uniformity) ihzon or ihzat kul hi. Gtn; Ih Zopuan bang en leng nam tampi (3 leh 4 bang) bang pha pah mawk hi. Mi namdang te’n na Zopuan or Zominampuan (National Costume) uh koi pen aa hia? hong cih leh koipen na kawk tam? Tangciin tawh kikhui pen maw? or Puandum tawh ki khui pen maw? or Tualpuan tung aa ciangkawi kikha (Dr. Suan Za Dong’ Designed, Chin U See te’n Zopuan ding aa’ officially a’ kipsak pen) pen na kawk tam? Ih sanggam ih Zomi pih Haka, Falam te’n khat bek nei hi ei!

Zopuan/Zominampuan nih leh thum om theilo. Khat ih tel kul. Tangciin tawh kikhui puan pen, Biakna sia te ahih leh a siapi zaw deuh teng, lasak siam minthang teng, Dr. suang zaw deuh teng, mi thupi minthang zawdeuh, Zomi te kikhopkhawpna khat peuh ah mipi tawh kimaingat aa, hong lehtut teng bek pian ii silh ngam ahihi. Kei bang va silh kha leng “e mawkmawk zaw zen” hong kici pah ding hi. Zomi sungah mi deinih (Class) a khen puan hi aa, Zopuan/Zominampuan in kizang theilo hi. Kei hing a’ ki ci ngam zaw deuh te silh ngam bek puan pen minampuan suak thei ngeilo ding hi. Tua ahih ciangin Zomi namni cih khawngah, ih ki uniform theih nadingin,  kua man’ “Tangciin” ih silh loding hong thupi ding hi. Zong ih khui sak nawnlo ding thupi hi. (Zuu nek kha’am zaw ding maw? zuu huan man zaw ding?) Puandum lah numei te Zopuan/Zominampuan hi ci leng, minampuan dingin “Coat” khawng aa khui mawkmawk ding hi nawnlo hi. Dr. Suan Za Dong’ designed pen mah zat lel ding ahihi. Mi pawlkhat in, tu aa atung a teng lah zangvetlo in, cikmah hun aa, a kizang ngeilo a ngawng ah “Puanlaisan” bekneu (Scarf) khat khai niang’nuang se hi. Tua zong zopuan hilo. “Puanlaisan” ih zat nop vet leh lah ihpu ihpa te zatdan in ih liangko ah vet ni, tua in pi’salvai (Manliness) a hihi.

Ih dialkhiip ding zong kibang sak ni. (Kawl te in nai dial a khiim uhhi. Khamtung mite in saihaa dial a khiim uh hi. Zola simbu sung pan kila) “Saiha dial” dialkaang (White Turban) a cih na ahihi. Mawzaa khau tawh kiphan lukhu gial peuh khuk mawkmawk ding hilo hi.

Ngeina (Culture) lam zong puahphat ding tamlai lua dinghy kikum toto lai ni.

No. 3. Zomi te sihna nopna ah kikhawlkhawm in, Pasian bia khawm leeng, ih labu (Hymn Book) zat zong kibanglo in ih lasak nop thei mahmahlo hi. Ih kipumkhatna zong bei cikcik sak hi. Tua ahih ciangin ZBC labu (Hymn book) mah zangh lel ni. ZCLS te puah kik zong anaa na (Kawlpau aanaa) tawh zatsak sak kul nawn kei. Ki uniform ta ni!

Sepna bawlna, nopna dahna, nek leh dawnnate ah sem khawm bawl khawm diamdiam; nuam khawm dah khawm, ne khawm dawn khawm liailiai in, ih neih ih lam sunsunte zong, Thang Ho leh Lian Do te mah bangin mimtang phel hawm taangtang phel hawm leng, ih neih ih lamte zong Pasian in thupha hong piak sak ding a, hawm leh zeek hong cing ding, ih lei nunna ah van nunna ma lep in, lungdeih teng lii bang hong cing ding hi.

Tu laitak ei Christian te in, Abraham in Sodom Pasian in a suksiat loh nading leh (Gen. 8:20-33); Moses in Israel mite tungah Pasian hehna a daih nading thu a nget mah bangin (Ex. 32:1-35); thu i nget mahmah ding hun ahi hi. Mai lam muh khawlhna leh gel khawlhna a om lohna mun ah mihingte kisia hi (Pau. 29:18). "Na lungsim ngaihsutnate, nuntakna nak hi a, na neihsa a manpha pen bangin nakep ding ahi hi" (Pau. 4:23) acih mah bangin, mailam nuntak nading gelna ah ngaihsutna pen thupi mahmah hi. Ngaihsutzia a tuam tek kinei thei, ahih hangin kalsuan khop theih nading pawl khat ensuk ni: Tua ahih manin, tulai Zomite, i bukmun kek/khan ding i cih ciangin, thunman citakin, ei leh ei kiuk zo kimakaih zo a, i upna leh i ngeinate nuntakpihsiam, kepsiam zunsiamin, midangte’ muan leh suan, etteh mitsuan huaidingin nungta a, innveng hoih, loveng hoih i hihzawhna in, bukmun kekna le i khetphimte khetkipna ahi hi. Zomite koimun koimun ah i tung ta zongin, gelkholhna, tupna lianpi nei ni, Zovaphual’ cihtaknate kepsiam ni. Zoheisa a namtui hiauhiau mah bangin, Zomi i hihna kisaktheih pihin, thupha bawlna le nuntakna hoihte tawh namtui den ni! Jesu tawh zingvai nitakvai hawmkhawmin, laitual lengkhawm ni! Mihing nuntakna cih pen pilna bek, sum le paai hauhna bek cihte tawh a manziau, a picingpak ziau hilo hi. Minhoih minpha neih ding zong kisam hi. Pasian in minam khat thupha a piak ding ciangin, gam makai hoihte pia masa hi. Pasian in Israel mite acing akem ding, saltanna leh galte khut sungpan a honkhia dingin, Moses, Joshua, Samson, Gideon, Judith leh Esther cihte na telkhia hi. Tua leh tu-ni Zomite, thupha i ngah nop leh thupha angahte nuntak khuasakziate kanin etteh siam ding kisam hi. Joseph ii mangmat a tangtun zia, ei a dingin khinkhai ding leh i zuihpah dingin ka deih hi.

Tua banah, eite in, “khat hang aa zu leh sa kine”, cih paunak theihsiam telsiam ni. Gamhoih gampha atungte in a hamphatnate uh ei Zogam innlam a omte kiangah Zo damtui bangin hong luan, hong hawm uh hi. A thupha bawlnate uh Zodam huihkhi bangin hong nung hiauhiau hi. Nuamsa in nuntakgim hong nam tuam hi. Tua ahih manin, i pu i pate in, hih kithutuahnate, kipumkhatnate a gennop manun, “Suangpi, suangneu in thektuipi tuita in bawmmi bawlsiat in kisi lo, ei leh ei bawlsiatin kisi”, cih paunak na nei uh hi. Kipumkhatna a thupitsakna uh kong gennopna ahi hi. I pu i pate’n, tul na tawikhawm, tual na biakhawm, nekhawm, takhawmin na semkhawm liailiai uh hi. Tuan pupate’ nasep mabante zom siamin, amaute’ totsa lamlui hoihte tawn dah kei ni (cf. Jer. 6:16). Zomite Upna leh pilna tawh khutkhat tawi khekhat khai bangin, apicing khantohna lamah kalsuan diamdiam ni! Ki-itna, kihuaina leh kipanpihna tuipuante zal ni! Thukhualna, kipumkhatna leh kithutuahna khaute sausak ni! Cihtakna, thumanna leh hanciamna khetphimte khenkip ni!

Tu laitak ih neih hunte zat siamna-in, mailam khanto nading kipatna siksan/pansan hoih pikhat ahi hi. Mite' nuntakna lapsang sakna-in, nang' nuntakna a sang pen ah hong tungsak hi (By elevating the lives of others, your life reaches its highest destination)

 

Add new comment

3 + 4 =